«Η ελεύθερη αγορά δρα καταστροφικά στα μεγάλα παγκόσμια προβλήματα»
Τα επιχειρήματά του ενάντια στο ισχύον σύστημα για την πνευματική ιδιοκτησία και τις πατέντες στις επιστημονικές ανακαλύψεις εξέθεσε, μιλώντας στη «Ν», o σερ Τζον Σάλστον, κάτοχος του βραβείου Νόμπελ Ιατρικής 2002 και ένας εκ των επιστημόνων που αποκωδικοποίησαν το ανθρώπινο γονιδίωμα. Οπως μας είπε, το ισχύον σύστημα, βάσει του οποίου ο ίδιος θεωρεί ότι καταχωρούνται πατέντες που είναι πολύ ευρείες, είναι επιβλαβές για την επιστήμη, τις επιχειρήσεις, καθώς και ανήθικο.
Ο Τζον Σάλστον τονίζει ότι το κίνητρο πίσω από τις σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις δεν είναι το κέρδος, αλλά η επιθυμία για κατανόηση και ο αλτρουισμός. Ξεκαθαρίζει επίσης ότι, παρ’ όλο που η ελεύθερη αγορά λειτουργεί καλά στη μικροκλίμακα, «όταν μιλάμε για μεγάλα πράγματα, για ανθρώπινα όνειρα, για μια θεραπεία για την ελονοσία ή για την ασθένεια του ύπνου στην Αφρική, η ελεύθερη αγορά είναι μια καταστροφή».
Αναφέρθηκε μάλιστα συγκεκριμένα στις πατέντες γονιδίων, σε μια εποχή που πολλές επιχειρήσεις έχουν επιδοθεί σε έναν αγώνα δρόμου για την κατοχύρωση πνευματικών δικαιωμάτων, με την ελπίδα μεγάλων κερδών από την ανάπτυξη θεραπειών ή διαγνωστικών μεθόδων για διάφορες ασθένειες. Επισήμανε την περίπτωση της Myriad Genetics στις ΗΠΑ, που είχε κατοχυρώσει δύο γονίδια που έχουν στενή σχέση με την ανάπτυξη καρκίνου του μαστού, με αποτέλεσμα να χρεώνεται πολύ ακριβά το μοναδικό διαγνωστικό τεστ που υπήρχε γι’ αυτά. Σημειωτέον ότι ομοσπονδιακό δικαστήριο αποφάσισε φέτος ότι δεν έπρεπε να είχε κατοχυρωθεί πατέντα για τα συγκεκριμένα γονίδια.
Ο σερ Τζον Σάλστον βρέθηκε στην Αθήνα, με αφορμή το συνέδριο «Greening Humanity», που διοργάνωσε το Ιδρυμα Ευγενίδου, σε συνεργασία με το Institute of Science, Ethics and Innovation του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ, του οποίου προεδρεύει ο Σάλστον.
Είστε ένας πολύ διάσημος και ηχηρός πολέμιος της εμπορευματοποίησης της επιστήμης. Γιατί δεν είναι προϊόν η επιστήμη και ποια είναι η θέση της στην ελεύθερη αγορά;
Δεν είμαι ενάντια στην εμπορευματοποίηση της επιστήμης. Αυτό που λέω συνεχώς είναι ότι πρέπει να χειριζόμαστε τη θεμελιώδη επιστημονική ανακάλυψη διαφορετικά από τα προϊόντα που προκύπτουν από αυτήν. Οταν καλλιεργείς κάτι, θέλεις το έδαφος να είναι όσο το δυνατόν πιο πλούσιο γίνεται, γιατί από το γόνιμο έδαφος θα φυτρώσουν πράσινα βλαστάρια -οι νέες ανακαλύψεις. Ετσι είναι και στην επιστήμη: οι βασικές, θεμελιώδεις ιδέες πρέπει να είναι προσβάσιμες σε όλους, να τις μοιράζονται, να συνδυάζονται και, στη συνέχεια, ο καθένας θα κάνει τις δικές του ανακαλύψεις. Το σημαντικό είναι να μην υπάρχει ιδιωτικός έλεγχος σε αυτό το κεντρικό, βασικό κομμάτι της γνώσης.
Εχετε ταχθεί ενάντια στις πατέντες γονιδίων. Γιατί μια επιχείρηση να αναμειχθεί στην επιστημονική έρευνα, αν δεν υπάρχουν πατέντες;
Και πάλι, θα έκανα το διαχωρισμό. Νομίζω ότι είναι πλέον αποτελεσματικό αν οι θεμελιώδεις ανακαλύψεις αποτελούν κοινή γνώση. Αν έχεις μία πατέντα για ένα γονίδιο που προστατεύει όλη τη δραστηριότητα που σχετίζεται με αυτό, μπορείς να το ελέγχεις πλήρως. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορούν άλλοι επιστήμονες να κάνουν έρευνα πάνω στο συγκεκριμένο γονίδιο. Η άλλη επίπτωση έχει σχέση με τα αποκλειστικά δικαιώματα που ανήκουν σε αυτούς που έχουν την πατέντα. Αυτό σημαίνει ότι μπορούν να χρεώσουν ό,τι θέλουν για τα προϊόντα που προκύπτουν. Υπάρχει ένα παράδειγμα, αυτό της Myriad Genetics στις ΗΠΑ, που έχουν την πατέντα για το BRCA1 και το BRCA2, δύο γονίδια που σχετίζονται στενά με τον καρκίνο του μαστού. Οι Αμερικανίδες που πρέπει να κάνουν εξετάσεις γι’ αυτά τα γονίδια, επειδή γνωρίζουν ότι υπάρχει κληρονομικότητα καρκίνου του μαστού, πρέπει να πληρώσουν πάνω από 3.000 δολάρια. Εδώ λοιπόν έχουμε κάτι που για μένα δεν είναι μόνο κακό επιχειρηματικά ή επιστημονικά, αλλά κάτι που είναι και ανήθικο. Και ο λόγος είναι ότι οι πατέντες είναι πολύ ευρείες. Αυτό που θα έπρεπε να έχει η Myriad σε ένα λογικό σύστημα είναι μια πατέντα για το συγκεκριμένο τρόπο διάγνωσης, αφήνοντας τους άλλους να κάνουν άλλες ανακαλύψεις για εναλλακτικές μεθόδους διάγνωσης.
Δεν είναι το κέρδος το βασικό κίνητρο πίσω από την επιστημονική έρευνα;
Οχι, καθόλου. Το βασικό κίνητρο πίσω από τη σημαντική επιστημονική έρευνα είναι η κατανόηση και μία πολύ ισχυρή αίσθηση αλτρουισμού. Αν ακούσεις οποιονδήποτε επιτυχημένο ερευνητή ή γιατρό, ειδικά στην Ευρώπη, ίσως λιγότερο στην Αμερική γιατί εκεί οι γιατροί εκπαιδεύονται στο να θέτουν το κίνητρο του κέρδους, τότε θα δεις ότι κίνητρό τους είναι η έρευνα και οι ασθενείς τους.
Επιχειρηματολογήσατε στην ομιλία σας στην Αθήνα εναντίον του «ατελείωτου ανταγωνισμού για την όλο και πιο γρήγορη καινοτομία». Δεν είναι πάντα καλή η καινοτομία;
Οχι απαραίτητα. Υπάρχουν πολλά πράγματα στην αγορά που δεν τα χρειαζόμαστε. Η φαρμακευτική βιομηχανία αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα. Ξέρουμε καλά ότι έχουμε πολλά παρόμοια φάρμακα που έρχονται συνεχώς στην αγορά, όπως, ας πούμε, οι αναστολείς της επαναπρόσληψης σεροτονίνης για τη θεραπεία της κατάθλιψης. Μπορεί να είναι χρήσιμο να έχουμε ένα ή δύο από αυτά, αλλά σίγουρα δεν χρειαζόμαστε όλο και περισσότερα από αυτά. Από την άλλη, κάνουμε ελάχιστη έρευνα για παραμελημένες ασθένειες, όπως η ελονοσία ή η ασθένεια του ύπνου. Αυτό συμβαίνει, λόγω του τρόπου λειτουργίας της αγοράς. Επειδή χρησιμοποιούμε τόσο πολύ το σύστημα της αγοράς για να κατευθύνουμε την ιατρική έρευνα, δεν καταφέρνουμε να θεραπεύσουμε τις ασθένειες που κάνουν τον περισσότερο κόσμο να υποφέρει. Κανείς δεν το θέλει αυτό, είναι μια στρέβλωση που προέρχεται από το να αφηνόμαστε τεμπέλικα σ’ αυτόν τον τρόπο άντλησης κεφαλαίων. Το πρόβλημα είναι ότι το χρήμα, που συγκεντρώνεται μέσω των μετοχών, είναι εύκολο, επειδή στους ανθρώπους αρέσει να τζογάρουν, να επενδύουν χρήματα με την ελπίδα του κέρδους. Είναι εύκολο να ζητάς λεφτά από μετόχους, αρκεί μια ωραία περιγραφή τού τι κάνει η εταιρεία σου, έχεις και μια – δυο ενδεικτικές ανακαλύψεις και αυτοί απλά σε πλημμυρίζουν με χρήμα. Και τελικά αξίζει τίποτα όλο αυτό; Στην πραγματικότητα όχι, η δουλειά γίνεται ούτως ή άλλως στα πανεπιστήμια και τα νοσοκομεία και το δημόσιο τομέα, ίσως λιγάκι αργότερα, ίσως όχι, αλλά μόλις έρθει θα είναι εκεί για όλους. Δέχομαι απόλυτα ότι η ελεύθερη αγορά είναι πολύ χρήσιμη σε μικρή κλίμακα. Για παράδειγμα αν θέλω να προσλάβω κάποιον για να μου βάλει νέα στέγη στο σπίτι μου, είναι πολύ χρήσιμο το ότι οι τοπικοί τεχνίτες θα ανταγωνιστούν για να κάνουν την καλύτερη στέγη, το ταχύτερο δυνατόν και με τα λιγότερα χρήματα. Αλλά, όταν μιλάμε για μεγάλα πράγματα, για ανθρώπινα όνειρα, για μια θεραπεία για την ελονοσία ή για την ασθένεια του ύπνου στην Αφρική, η ελεύθερη αγορά είναι μια καταστροφή. Δεν λύνει αυτά τα προβλήματα και δεν λύνει κανένα από τα περιβαλλοντικά προβλήματα.
Ποιος πρέπει να τα λύσει;
Πρέπει να τα λύσουμε μέσω διεθνών διαπραγματεύσεων, μέσω συμφωνιών, λέγοντας ότι θα επενδύσουμε σε πράγματα που έχουν πραγματικά σημασία. Και αυτό έχει αρχίσει να συμβαίνει σιγά σιγά, μέσω φιλανθρωπιών, μέσω κυβερνητικών δωρεών. Το σημαντικό είναι να υπάρχει κοινή βούληση, να μην το αφήνουμε απλώς στον ανταγωνισμό, που λειτουργεί καλά στα μικρά αλλά όχι στα μεγάλα.
Γονιδιακές ομοιότητες
Ποιες είναι, κε Σάλστον, οι φιλοσοφικές επιπτώσεις της ανακάλυψης ότι τα ανθρώπινα γονίδια είναι αρκετά παρόμοια με αυτά του σκουληκιού;
Νομίζω ότι είναι σημαντικότατες. Δεν είναι μόνο τα γονίδια του ανθρώπου και του σκουληκιού που είναι παρόμοια, αλλά πολλών διαφορετικών ζώων και φυτών και βακτηρίων. Η ανακάλυψη είναι η ενότητα της ζωής. Είναι κάτι το οποίο γνωρίζαμε σαν αρχή εδώ και πολύ καιρό και είναι αυτό πάνω στο οποίο βασίζονται η θεωρία της εξέλιξης, ο Δαρβίνος και ο Ουάλας. Είχαμε κάποιες ενδείξεις προηγουμένως, που βασίζονταν σε ομοιότητες όπως αυτές στα φτερά των πουλιών και τα χέρια των ανθρώπων, αλλά τώρα γνωρίζουμε ότι το DNA μας, τα γονίδιά μας, είναι παρόμοια. Είναι έτσι πολύ δύσκολο να μην καταλήξει κανείς στο συμπέρασμα ότι όλοι μας καταγόμαστε από έναν κοινό πρόγονο.
Αποκωδικοποίηση DNA
Γνωστός υπέρμαχος της ελεύθερης πρόσβασης στις επιστημονικές πληροφορίες, ο σερ Τζον Σάλστον ηγείτο του βρετανικού τμήματος του Human Genome Project, του διεθνούς πρότζεκτ για την αποκωδικοποίηση του DNA και έχει διαπληκτιστεί δημοσίως με τον Αμερικανό επιστήμονα Κρεγκ Βέντερ (που προσφάτως ανακοίνωσε ότι δημιούργησε τεχνητή ζωή) που προσπαθούσε να ολοκληρώσει πιο γρήγορα την αποκωδικοποίηση, να κατοχυρώσει τα δικαιώματα και να χρεώνει όποιον θέλει να έχει πρόσβαση στις πληροφορίες. Τελικά, με παρέμβαση των κυβερνήσεων των ΗΠΑ και της Βρετανίας, οι πληροφορίες για το ανθρώπινο γονιδίωμα έχουν δημοσιοποιηθεί.
ΑΛΙΝΑ ΣΑΡΑΝΤΗ
(από την εφημερίδα «Ναυτεμπορική»)
Science Friction 